Son günlerde Diyarbakır’da Şeyh Said’in isminin bir bulvara verilmesi tartışmalara neden oldu. 'Hain' ilan edilen Şeyh Said'in neden kıyam ettiğine dair dönemin şahitleri ve mahkeme tutanakları, tarihi gerçekleri gözler önüne seriyor.
Şeyh Said hain mi yoksa hak arayan mazlum mu? Şeyh Said kimdir, neden tartışılıyor, İstiklal mahkemesinde neden yargılandı?
İYİ Parti’de İstanbul Milletvekili Salim Ensarioğlu’nun “Şeyh Said”e yönelik açıklamaları ile gündeme gelen ve tartışma konusu olan Şeyh Siad hakkında vatandaşlar Şeyh Siad hain mi yoksa hak arayan mazlum mu? diye araştırma yapmaya başladı. Peki Şeyh Siad hain mi, yoksa hak arayan mazlum mu? Şeyh Said kimdir, neden tartışılıyor? İstiklal mahkemesinde neden yargılandı. ifadesinde neler söyledi?
YAYINLAMA:
GÜNCELLEME:
114
214
Son günlerde Diyarbakır’da Şeyh Said’in isminin bir bulvara verilmesi tartışmalara neden oldu. 'Hain' ilan edilen Şeyh Said'in neden kıyam ettiğine dair dönemin şahitleri ve mahkeme tutanakları, tarihi gerçekleri gözler önüne seriyor.
Diyarbakır’da Şeyh Said’in isminin bir bulvara verilmesi üzerinden başlayan tartışmalar gündemdeki yerini koruyor. Bazı siyasiler tartışmalara dahil olurken, tarihi hakikatlerin göz ardı edilerek yorumlar yapıldığı görülüyor.
Peki Şeyh Said hadisesi nasıl yaşandı?
Hangi şartlar altında gerçekleşti?
Mahkeme kayıtlarına hangi hakikatler yansıdı?
İşte bütün gerçekliğiyle Şeyh Said kıyamı...
Günümüzde hangi tartışmalar yaşandı, kim hangi tavrı aldı? Son gelişmeler özetle şöyle:
ÖZEL: ŞEYH SAİD’E ‘HAİN’ DEMEM, ACIYA SAYGILI OLMAK GEREKİR
Katıldığı TV100 canlı yayınına konuşan CHP Genel Başkanı Özgür Özel, Şeyh Said’e ‘hain’ denilemeyeceğini söyledi. Özel, ailesinin acılarına saygı duyulması gerektiğini belirterek şu ifadelerde bulundu:
314
“Şeyh Said'e hain demem, kahraman demem sizi memnun edecekse... Şeyh Said isyanının kendi konjonktüründe Cumhuriyet'e karşı bir ayaklanma olduğunu biliyorum. Bu ayaklanmanın bastırılması sırasında oluşmuş acılar, bugün bazı torunların kalbini acıtıyorsa, o acıya saygılı olmak gerekir.”
İYİ PARTİ MİLLETVEKİLİ HAKKINDA DİSİPLİN SÜRECİ BAŞLATILDI
Sosyal medya hesabından açıklama yapan İYİ Parti İstanbul Milletvekili Salim Ensarioğlu,“Son günlerde Diyarbakır’da bir bulvara bölgemizin en önemli değerlerinden Şeyh Said efendinin isminin verilmesi üzerinden başlayan tartışmalarda bölgenin toplumsal ve dini değerlerinden birine dönüşen Şeyh Said’e yönelik ithamları şiddetle reddediyorum” ifadesinde bulundu.
İYİ Partili Salim Ensarioğlu’nun bu ifadeleri parti yönetiminde rahatsızlık oluşturdu. İYİ Parti’nin temel değerlerine ve milli gerçeklere aykırı olduğunu söyleyen Parti Sözcüsü Kürşat Zorlu, Ensarioğlu hakkında disiplin süreci başlatıldığını duyurdu.
HAKARET EDENLERE SUÇ DUYURUSU
Şeyh Said’in torunlarından AK Partili Milletvekili Av. Abdurrahim Fırat, Şeyh Said'e hakaret edenler hakkında suç duyurusunda bulunacaklarını açıkladı.
"Bazı terbiyesiz ve ahlaksız zevatların Şeyh Said Efendi hakkında sarf ettiği beyanlar hakkında TCK hükümlerine göre hakaret oluşturan sözler nedeniyle suç duyurusunda bulunacağımızı ve Şeyh Said Efendinin sahipsiz olmadığı kamuoyuna beyan ederim."
GALİP ENSARİOĞLU: ŞEYH SAİD ALİMDİR
AK Parti Diyarbakır Milletvekili Galip Ensarioğlu, Şeyh Said ile ilgili tartışmalar hakkında “Şeyh Said bölgede herkesin değer verdiği bir isim. Dicle’de 1925 yılında başlayan bir hadiseyi kimi isyan, kimi provokasyon olarak değerlendirir. Şeyh Said büyük bir alimdir, kanaat önderidir. Asıl bölücü bu ırkçı zihniyettir. Kimse Kürtleri bölücülükle suçlamasın. Bunlar yeniden geçmişte kalan acıları çatıştırarak ülkeyi kaosa sürüklemek isteyen bölücülerdir. Bu vatan ırkçılardan çok Kürtlerin vatanıdır.” açıklamasında bulundu.
DİNÇ: YÜZ AKI ŞEHİTLERİMİZ
HÜDA PAR Mersin Milletvekili Faruk Dinç, geçtiğimiz günlerde TBMM’de düzenlediği basın toplantısında, Şeyh Said ismine karşı çıkmanın ırkçı bir yaklaşım olduğunu ve böylelikle oluşturulmaya çalışılan kirli algının temiz şehitlere leke getirmeyeceğini söyledi.
Şeyh Said isminin okul, üniversite, havaalanı ve hastanelere de verilmesi gerektiğini söyleyen Dinç, “Diyarbakır’daki bir çevre yoluna Şeyh Said Bulvarı denmesinden rahatsız olmak, kadim Diyarbakır ve Müslüman halkının değerlerini yok saymaktır. Şeyh Said ve İskilipli Atıf Hoca yüz akı şehitlerimizdir.” dedi.
414
DİYARBAKIR BAROSU’NDAN FATİH ALTAYLI’YA SUÇ DUYURUSU!
Şeyh Said’e hakaret ve küfür eden Fatih Altaylı'ya Diyarbakır Barosu da suç duyurusunda bulundu. Duyuruda, "Şüpheli tarafından merhum Şeyh Said efendi hakkında, ‘haysiyetsiz’, ‘şerefsiz’ ve ‘rezil’ gibi söylemlerde bulunduğu, merhum Şeyh Said efendinin anısına hakaret edildiği gözetilerek, şüphelinin cezalandırılması gerekir" denildi.
Zafer Partisi Genel Başkanı Ümit Özdağ ile Memleket Partisi Genel Başkanı Muharrem İnce ise Şeyh Said'i "hain" diye itham ederek çirkin söylemlerde bulundu.
514
ŞEYH SAİD KİMDİR VE NEDEN KIYAM ETTİ?
Peygamberimiz’in (a.s.m.) Hz Hüseyin’in soyundan gelen torunlarından Şeyh Said, 1865 yılında dünyaya geldi. Müderris, mutasavvıf, müfessir ve muhaddis olarak dersler verdi. Nakşibendi Şeyhi olan Şeyh Said efendi, Cumhuriyet’in ilanından sonra başlatılan inkılap hareketlerinin milli ve dini değerlerine aykırı olması gerekçesiyle huzursuzlanan halktan birçok kesim kıyam hareketleri başlattı.
Planlı bir ayaklanma olmayan Şeyh Said kıyamı, 13 Şubat 1925 tarihinde Piran’da (Dicle) düzenlenen bir düğüne katılan birkaç mahkumun jandarma personeli tarafından yakalanmak istemesiyle başladı. Düğüne gelen siviller ile güvenlik güçleri arasında çıkan çatışma, olayların büyümesine neden oldu.
Olayların başlamasından önce ilmi mücadele veren Şeyh Said, dini gereçelerle kıyam hareketinin başlamasıyla öne çıkmış oldu.
Şeyh Said’i Elazığ Cephesi Komutanı Şeyh Şerif de destekledi. 31 Mart 1925 tarihinde Şeyh Said’in yakın akrabasının ihbarıyla yakalanmasının ardından Şark İstiklal Mahkemesine çıkarıldı ve buradan verilen kararla idam edildi.
614
TUTANAKLAR VE ŞAHİTLER NE DİYOR?
Türkiye'yi bölmeyi amaçladığı iddia edilmekle birlikte; mahkeme kayıtları ile dönemin yöneticileri ve şahitlerinin bu iddianın doğru olmadığını teyit ediyor.
Mahkeme tutanaklarına ve dönemin şahitlerine göre; Şeyh Said, isyan gerekçesini dinin ortadan kaldırılmasına yönelik hamleler olduğunu, getirilen kanunların milli ve dini değerlere aykırı olduğunu dile getiriyor.
714
İLK İFADESİNDEN NELER DEDİ?
21 Mayıs 1925 tarihinde kayıt altına alınan ilk ifadesinde, Diyarbakır’ı ele geçirdikten sonra hükümete isteklerini bildireceklerini ve isyanı sonlandırarak tekrar devlete tabi olacaklarını açıklayan Şeyh Said, “Diyarbakır'ı aldıktan sonra ne yapacak ve nereye gidecektiniz?” sorusuna şu şekilde cevap verdi:
“Diyarbakır'ı aldıktan sonra hükûmetle haberleşecek ve şeriatı isteyecek ve kabulü halinde raiyyesi olacaktık. Benim maksadım bu dine bir hizmet etmekti.”
Şeyh Said idamından önce kendisine uzatılan kağıda ise "Benim ölümüm Allah ve din için ise darağacında asılmama perva etmem" diye yazdı.
814
İSTİKLAL MAHKEMESİ'NDE NELER SÖYLEDİ?
Şeyh Said'in sorgulandığı mahkeme tutanaklarına şu kayıtlar geçti:
- (Hakim) İsyan hareketini nasıl düşündünüz? Size ilham mı geldi?
- (Şeyh Said) Hâşâ, ilham gelmedi. Kitaplarda gördüm ki, imam şeriattan saparsa isyan vaciptir. Hükümete şeriat sorununu anlatmak istedik. Hiç olmazsa bir kısmının uygulanmasını isteyecektik. Allah-u Teala'nın kaderi beni bu işe düşürdü. İçine bir düştüm, bir daha çıkamadım.
- Buyurdunuz ki, imam şeriattan saparsa isyan vaciptir. Bunun şartı yok mu?
- Şartını bilmiyorum. Şer'an vaciptir deniliyor.
- Bu halin imamdan kaynaklanmasına bir Müslüman isyan eder mi?
- Benim niyetim böyle değildi. Şeriye şartlarını uygulamazsa dedim.
- Demek ki siz, şeriattan sapma olduğu için kıyam ettiniz. Amacınız ne idi?
-Kitap, kıyam vaciptir diyor. Kitap, cinayet, zina, müskirat gibi durumları yasaklıyor. Hepimiz Müslümanız. Türk, Kürt ayrımı yoktu.
- Şeyh Efendi, onları bırakın. Özellikle kıyamın nedenini söyleyiniz.
- Piran' da bir olay oldu. Çatışma çıktı. Bu da bana mal edildi. Hâlbuki ben teğmene 3 defa rica ettim. “Adamlar nikâhları üzerine yemin etmişler, ısrar etmeyin” dedim. Sonra 8 tanesini bırakmış, 2’sini tutuklamışlar. Olay patlak verince ben köyden çıktım. Sonra işin içine köylüler karıştı; ayaklanma başladı. Bir daha içinden çıkamadım.
- Şeyh Efendi, Piran'a gelmeden önce din meselesinden dolayı kıyamı düşünüyor muydunuz?
- Kalbimde düşünüyordum. Fakat savaşla değil, broşürler yazıp Meclis’e göndererek, yasaların şeriata uygun düzenlenmesini istemeyi düşünüyordum.
- Niçin yapmadınız?
- Bu konuda önce evvela bu fikri kitabetle hal etmek için gidip münakaşa’i ilmiye yapayım dedim. Fakat kader beni Piran'a sürükledi. Piran olayı çıktı; önünü alamadık.
- Şeriat uygulanmadığı için isyanı çıkardınız, öyle mi?
- “İmam eğer şeriatı uygulamazsa” dedim, “Bu, şeriata göre isyanın gerekçesidir. İsyan meydana geldikten sonra, hiç olmazsa günahkâr olmayız” dedim.
- Müslümanların kardeş olduğunu söylediniz. Müslümanın Müslüman üzerine kıtal göndermesi caiz mi?
- Evet, birbirinin kardeşidir. İmama kıyam etmek, muharebeyi itna etmez mi? Kitap öyle diyor.
- Müslümanlar kardeş olduklarına göre, nasıl birbirinin üstüne sevk ettiniz?
- Hz. Ali'nin savaştıkları da Müslüman değil miydi? Yine kardeş kalırlar.
- Kıyam vaciptir buyurdunuz. Küffar Kur'an’ı çiğnerken cihat nedir?
- O da cihattır. Beli(evet), farzdır.
- Yunanlılar memleketimizi işgal ederken, topladığınız o 4 bin kişi ile üstlerine yürümediniz.
- O zaman çok perişandık. Zamanımız olsaydı durmazdık. Balkan savaşına katılmak istedik, istemediler. Bu savaşta muhacir, fakirdik.
- İsyanı kimlerle nerede hazırladınız?
- Önceden hazırlık yoktu. Piran olayı ile alevlendi. Biz de içine düştük ve işe başladık. Ben Lice'ye geldim. Kimseye bir şey söylememiştim.
914
- Oğlunuz Ali Rıza İstanbul'dan geldikten kaç gün sonra isyan oldu?
- Yaklaşık bir ay sonra.
- Oğlunuz İstanbul'da isyan olayını kimlerle konuştu ve size ne haberler getirdi?
- İsyan meselesini İstanbul'da işitmemiş. Hatta Halit Bey'in tutuklandığını Erzurum'da oğlundan duymuş.
- Oğlunuz İstanbul'dan geldikten sonra, herhalde şeriat şöyle böyle olmuş diye bir şeyler söylemiştir.
- İstanbul'da Hınıs Kürtlerinden birine misafir olmuş ve Seid Abdülkadir Efendi'yi ziyaret etmiş.
- İstanbul'a ne amaçla gitmişti?
- Halep tüccarlarına mal satmıştı.
-Oğlunuz İstanbul'dan döndükten sonra nerede buluştunuz?
- Şuşar'da.
- Jandarma geldi, adam vuruldu, bu isyan çıktı dediniz.
- Jandarma vurulmasaydı, kitapla görevimi yapacaktım.
- Jandarma görevini yapıyor diye bütün halkı ayağa kaldırıyorsunuz.
- Hayır, bence bir şey yoktu. Jandarmaya, bunlar teslim olmamak için yemin etmiş, siz ısrar ediyorsunuz, yapmayın dedim.
- Nasihatinizden sonra bir şey oldu mu?
- Vuruştular.
- Vurdular diye, size ne oldu da halkı ayaklandırdınız?
- Ben köyden çıktım, gittim. Ayaklanma koptu; olunca da ben başına geçtim.
- Ayaklanma oldu da, ondan sonra mı başına geçtiniz?
- Ben Darahini'ye gelmeden önce muhasara başlamıştı.
- Şeyh Efendi, isyanın nedeni jandarma değildir. Propagandalar, açıklamalar yapılıyormuş.
- Jandarmalar olmasaydı, kitapla belki bir sene sonra olurdu, belki altı ay sonra olurdu. Yahut olmazdı.
- Jandarma meseli düşüncelerinizi eyleme dönüştürdü. Olmasaydı, 6 ay sonra olurdu değil mi?
- Hayır, jandarma olmasaydı, belki olmazdı. Allah kader saydıysa olurdu.
- Her şeyi kaza ve kadere mal ediyorsunuz. Sizin iradeniz yok muydu?
- Hayır, irade de var. Ben boş değilim. Benim de dahlim var. İnkâr edemem.
- İsyanı tek başınıza başlattığınıza inanmıyorum. Herhalde sizi teşvik edenler vardır.
-Ne içerden, ne de dışardan teşvik eden yoktur. Hariçten dediğim ecnebilerdir.
- Demek ki ayaklanma ve isyanı yalnız zat-ı âliniz düşündü.
- Evet, benim fikrimde vardı. “İlim adamlarını, düşünce sahiplerini göreyim” dedim. “Din kalkmış, maneviyat unutulmuştu. Bunları isteyelim” dedim. Öyle ümit ediyorduk.
1014
- Bunlarla görüştünüz mü?
- Görüşmedim. Zaman kalmadı. Bu olay meydana geldi.
- Mektuplarınızda, 'Emirülmücahidin' kullanıyorsunuz. İnsan kendi kendine Emirülmücahidin adını alır mı?
- Emirlere, 'Emirülmücahidin' yazıyordum. Büyüklüğü kendime layık görmedim. Sonra Hadimülmücahidin'i kullandım.
-Alacağınıza inanarak mı Diyarbakır'a hücum ettiniz?
- Diyarbakır'a hücum taraftarı değildim. Fakat bazı kimseler istedi.
- Kimler?
- Hanili Halit Bey taraftardı.
- Alamayacağınızı bildiğiniz halde neden hücum ettiniz?
- Birkaç savaş olmuştu. Başarı Kürtlerde idi. Yine öyle olur sandık. Fakat olmadı.
- İçerden bilgi alıyor muydunuz?
- Diyarbakır içi ile alışverişimiz yoktu. Yalnız halkın çoğunun dine eğilimli olduğunu biliyorduk.
- Yani ümitvardınız?
- Ümitvardık. Halktan ümitvardık.
- Cemil Paşazedeler ve Necip Bey neye eğilimliydi?
- Ben kimseyi tanımam. İşittiğime göre, “Nakip Cemil Paşalar şeriata meyyaldardır” diyorlar. “Seninle birlikte olur” diyorlar. Ama kendisini hiç tanımam.
- Böyle önemli bir istihbarat araştırılmaz mı?
- Haddi hesabı olmayan yalanlarda söyleniyordu. Muş, Bitlis işgal olmuş diye haberler geliyordu. Sonra yalan olduğu ortaya çıkıyordu. Ne postamız, ne de irtibatımız vardı.
- Hiçbir şey yokken, bu kadar ümmet-i Muhammed'in kanını dökmek caiz mi?
- Zaten olmuştu. Darahini'ye hücum etmişlerdi.
- Elazığ'a saldıran kuvvetlerin komutanı kimdi?
- Şeyh Şerif'i tayin etmişti. Odur.
- Başka kimdi kumandanların?
- Gazik cephesini de Şeyh Şerif'e vermiştim. “Palu'ya kadar gidebilirsin” dedim. Melekanlı Şeyh Abdullah'ı Gırvas ve Muş ceplerine tayin ettim. Şeyh Hasan'ı da Kiğı cephesine verdim. Şeyh Hasan burada yoktur. Kumandanlar; ağalar, muhtarlar, aşiret mensuplarıydı. Benim düzenli ordum yoktu.
- Diyarbakır'ı alma amacınız ne idi?
- Rızkımız, nasibimiz, o tarafa gelmişti. Diyarbakır'ı aldıktan sonra ileri gelenlerle toplanıp, hükümetle müzakere yapacaktık.
- İsyandan önce hükümete başvursaydınız ya!
- Vaktimiz olmadı.
- Hükümet taleplerinizi kabul etseydi ne olurdu?
- Günahtan kurtulurduk. Evimizde otururduk. Hükümet isteklerimizi kabul etseydi, hicret isterdik. Hicret izni vermeseydi, günah bizden gider. Otururduk.
- Bir mektubunuzda 'fetih' kelimesini kullanıyorsunuz. Anlamı ne bunun?
- Her neresi alınırsa, fetih deriz.
- Fetihten sonra bağımsız bir Kürdistan krallığı ilan edecektiniz, öyle mi?
- Krallık bizim niyetimizde yoktu. Şeriat kurallarını uygulama idi. Ben ne başkanlık kabul ederdim, ne de elimden gelirdi.
- Buradaki bildiriyi biliyor musunuz?
- Ondan haberim yok. Kim yazmış bilmiyorum.
- Diyarbakır'dan sonra hükümet tekliflerinizi kabul etmeseydi, çekip gidecektiniz, öyle mi?
- Sonucun nasıl olacağını düşünmedim. Milletvekillerinin büyük kısmı dindardır. İsteklerimizi kabul eder, medreseleri açarlar dedik.
- Türkiye Cumhuriyeti askerleri, Müslüman askerleri bizi mahvederler diye düşünmediniz mi? Bu kuvveti size veren nedir?
- Kanıtımız yoktu. Bu kadar askerin hızla gönderilebileceğini sanmıyorduk.
- Sonra anladınız, öyle mi?
- Evet, şimdi anladım.
- Bu isyanın esası nedir?
- Esasını kime atfedeyim?
- Lice'ye yazdığınız mektuba göre önceden düşünmüşsünüz.
- O yazı benim değildir. İmza da benim değildir. O ifade zaten benim değildir.
- İsyana ben karar verdim, dediniz. Bu havalide sizi tanıyan kimse olmadığına göre, nasıl Diyarbakır'a hücum ettiniz? Herhalde bunlar önceden düşünülmüş, karar verilmiş şeyler.
- O olay oldu. Ben önce vardım. Allahu Teala'nın kaderi oldu. Ben içinde idim. Eğer düşünülmüş, planlanmış bir şey varsa zaten biliniyor.
- İsyan ettiğin zaman, Türk askerlerini Müslüman askeri olarak mı gördün, yoksa kâfir askeri mi?
- Müslüman askeri olarak telakki ettim.
- İslam içinde sizden bilgin yok mu? Varsa neden sadece siz düşünüyorsunuz?
- Âlim elbette çoktur.
- Bunlar yapılmıyorsa, onlar neden talep etmiyorlar?
- Ne kadar ehli şeriat varsa hepsi talep ediyor. Fakat canından, malından korkuyorlar.
- Bunların içinde âlimi ve cesuru sen misin?
- En âlimi ben değilim, fakat tehlikeye atılan benim.
- Memleketinizden hangi ayda çıktınız?
- Kanuni Evvel'de (Aralık) çıktım.
- Sizin durumunuzda olan (yaşlı) biri, kışın en şiddetli zamanında çıkar mı?
- Günde üç saatten fazla gitmiyorduk. Yerler müsaitti. Odun, ateş çoktu.
- İlkbahar, yazın ya da sonbaharda çıksaydınız, sizin için daha iyi olmaz mıydı?
- Yazın, ziraat ve ticaretle meşgulüz. Kışın iş yok.
- İsyana kadar ne kadar zaman geçti?
- İki aydan fazla zaman geçti.
- İsyandan iki ay önce çıkıyor, sonra isyan ediyorsunuz?
- Evet, fikrimde vardı. Patlatmak niyetimizde yoktu. Fakat patladı.
- Diyarbakır'a neden hücum edildi?
- Cephane çok olduğu için, bilhassa cephane almak için buraya gitmek istedik.
- Diyarbakır'a girmeyi başaramadınız. Ondan sonra ne gibi harekâtlarda bulundunuz?
- Çapakçur'a Darahini'ye geldik. Licelilerin karşılamaya geldiklerini gördüm. Lice'ye gitmeye niyetim yoktu. Ondan sonra Kürtlere izin verdim. Evlerine gönderdim. Eğil'e gittim. Maden ve Ergani'nin işgalini orada duydum.
- Türklerle neden ilişki kurmuyordunuz?
- Eğil, Ergani taraflarında Türkleri de davet ettim. “Dinimize çalışalım” dedim.
- Sizinle beraber isyan ettiler mi?
- Tutan tutuyor, tutmayan tutmuyordu.
- Ergani'de kimler vardı?
- Şevket Efendi, Hamit Ağa, Hacı Hüsnü Efendi vardı.
- Bunlar Türk mü, Kürt mü?
- Türktürler, onlar da katıldılar.
- Kürt Teali Cemiyeti'nden haberiniz olmadığını söylediniz. Bitlisli Yusuf Ziya Bey geldiği zaman ne görüştünüz?
- Yusuf Ziya'yı tanırım. Bana gelmişti. Ramazanda idi. Bitlisli Haydar Efendi, Yusuf Ziya Bey'in Muşlu Reşit Bey'le ziyarete geldiğini söyledi. Kendisinden ders okumuştum. Birkaç saat kaldılar. Çay içip gittiler. Baharda Hınıs'a gelmişti. Benim köyüme geldi. Orada meseleyi açtı. 'Bir Kürdistan kurmak üzereyiz' dedi. Muhaldir dedim. Fikrim bunu kabul edemiyordu.
1114
İNÖNÜ: DEVLET DÜZENİNDEKİ DEĞİŞİKLİKLER TEPKİLERE NEDEN OLDU
Diğer taraftan dönemin yakın tanıkları, ayaklanmanın bölücülük taşımak yerine inanç uğrunda olduğunu gözler önüne seriyor.
Dönemin CHP’li Başbakanı İsmet İnönü, Abdi İpekçi'nin “İnönü Atatürk’ü Anlatıyor” kitabında yer alan açıklamalarında, Şeyh Said’in sözlerini şu ifadelerle doğruluyor:
“Doğu isyanı bir irtica idi. Hakiki bir irtica idi. O zamanki ortamda memleketin siyasi hayatı karışıktı. Cumhuriyetin ilanı, cumhuriyetin devlet düzenine getirdiği değişiklikler İstanbul efkarında, matbuatta[basında], pek geniş tepkilere sebep olmuştu. Doğu isyanı bunun bir neticesidir. Hiç şüphemiz yoktu bizim. Memleketin yeni bir siyasi rejime girmesi ve siyasi rejimin üzerinde memleketin bunu kabul etmemiş olduğu şüphesini, ümidini veren geniş bir münakaşa ve propaganda hayatının tesiri. Şark isyanı bunun neticesi olarak çıkmıştı.”
1214
"İNGİLİZLERİN HAZIRLADIĞINA DAİR DELİL YOK"
İsmet İnönü,“Hatıralar” isimli anılarını anlattığı kitabındaki açıklamasında ise şu ifadelerde bulunuyor:
“Şeyh Said, harekat esnasında dini kurtarmak davasını açıktan ortaya atmış bulunuyor. Hilafet kalkmıştır, din tehlikededir, dini kurtarmak lazımdır.’ Davaları, bu. Şeyh Said, isyan hareketini, böylece bütün memlekete milli bir hareket olarak değil, bir din hareketi olarak gösteriyor. Her tarafı harekete geçirmek sevdasındadır. Şeyh Sait isyanını doğrudan doğruya İngilizlerin hazırladığı veya meydana çıkardığı hakkında kesin deliller bulunmuyor.”
NUR: MEDRESELERİN İLGASI, ŞAPKANI GİYDİRİLMESİ...
Atatürk’ün yakın arkadaşlarından ve eski Milli Eğitim Bakanı Dr. Rıza Nur, anılarını yazdığı "Hayat ve Hatıratım" kitabında Şeyh Said'in neden isyan ettiğini şöyle açıklıyor.
“Şeyh Said gayet dindar bir adammış. Medreseler ve tekkelerin ilgası, şapka giydirileceği şayiası bu adamı tehyic etmişti. İsyan etti. Resmi tahkikat asla milli bir Kürt isyanı olmadığını göstermiştir. Ben bunu orada İstiklal Mahkemesi reisliğini yapan Ali Saib’e de sordum. O da ‘asla Kürtlük meselesi yoktur, sırf dindir’ dedi.”
1314
KISAKÜREK: İNGİLİZLERİN ADAMI OLDUĞU ÇİRKİN BİR YALAN
Şair ve Yazar Necip Fazıl Kısakürek “Son Devrin Din Mazlumları” kitabında Şeyh Said ile ilgili şu ifadelerde bulunuyor:
“Şeyh Said’in ingilizlerin adamı ve müstakil Kürtlük ideali peşinde olduğu şeni [çirkin] bir yalandır. Öyle olsaydı ilk başarılarının ardından cenup (güney) istikametinde sınıra doğru sarkar, Irak Kürtleri ve Ingilizlerle irtibat kurar ve davasına, gerilerini ve yardım kaynaklarını sağlamış olarak belli başlı bir çevre içinde girişirdi. (...) Bütün bu hadiselerin seyri de gösterir ki, Şeyh Said dış ve yabancı desteklerle alakalı olmaksızın sırf kendi başına ve sadece inancı uğrunda hareket etmektedir.”
1414
MUMCU: AYAKLANMANIN KÖKENİNDE DİNSEL DUYGULAR VAR
Gazeteci Yazar Uğur Mumcu, 3 Mart 1992 yılındaki “Halklar Kardeştir” başlıklı yazısında şu ifadeleri kullanmıştı:
“Şeyh Said ve yargılanan diğer şeyhler, amaçlarının ‘Kürtlük’ olmadığını, ‘din uğruna kıyam ettiklerini’ söylemişlerdi. Gerçekten de ayaklanmanın kökeninde dinsel duygular yer almaktaydı.”
KAYNAK : HABER7
