İsimler veya adlar, isim soylu kelimeler ve fiil türünde yer alan bütün sözcükler; nesneleri ve hareketleri direkt olarak karşılayan, onların ifade edilmesini sağlayan sözcüklerdir. Nesneler ve hareketleri, bazı farklı yönleri ile daha detaylı anlatmak için tek sözcükten daha fazla sözcüğe ihtiyaç duyulur. Tek bir sözünün yerine getiremediği, tek kelime ile ifade edilmesi mümkün olmayan dil birlikleri ile anlatımı zorunlu olan durumlar mevcuttur. İsim tamlamaları, bu ihtiyacın karşılanması amacıyla ortaya çıkmıştır. İsim tamlamaları; birbiriyle ilgili olan, bir diğerini iyelik tarafından tamamlayan, minimum iki ad ile ortaya olan sözcük gruplarıdır. Örneğin, bir cekete yalnızca ceket demek her daim o eşyayı tam olarak tarif etmek için yeterli olmayacaktır. Ceket, nesneyi dile getiren genel bir kelimedir. Mavi ceket ya da ekose desenli ceket diye tabir edilmesi ise ceketin çok net bir biçimde ifade edilmesini ve nesneyi ayırt edici özellikleriyle anlatır. Minimum iki veya daha fazla adın bir araya gelmesiyle beraber isim tamlamaları ortaya çıkar. İsim tamlamalarında birinci isim tamlayan, ikinci isim ise tamlanan şeklinde ifade edilir. Örnek olarak, evin kapısı, isim tamlamasında ev tamlayan; kapısı ise tamlanan olmaktadır.
İsim Tamlamasının Türleri Nelerdir?
İsim tamlamalarında, tamlayan ve tamlanan bölümleri farklı ekler alma özelliğine sahiptir. Herhangi bir ek almama durumları da vardır. Ek alma halinde isimler arasında bir bağlantı kurulması amacıyla kullanımı yapılan bu eklere “tamlama ekleri” denilmektedir. Tamlama ekleri ise şunlardır:
1-Tamlayan Ekleri: İlgi hal eki, genitif ekidir. -ın, -in, -un, -ün, -(n)ın, - (n)in, -(n)un, -(n)ün
Örnekler:
-kaban - (n)ın cebi
-masanın - (n)ın ayağı
-kalem-in ucu
Not: ilk iki içinde
“n” kaynaştırma harfleri mevcuttur.
2-Tamlanan Ekleri : ( Sahiplik, İyelik eki): -ı, -i, -u, -ü, -(s)ı, -(s)i, - (s)u, - (s)ü.
Örnekler:
-Paltonun ceb(benzeşme)-i
-sandalyenin ayağ(yumuşama)-ı
-kalemin uc(benzeşme)-u
İsim tamlamaları bahsi geçen ekleri alıp almama hallerine bakılarak farklı türlere ayrılmaktadır. Toplamda dört adet isim tamlaması bulunur. Bunlar arasında, belirtili isim tamlaması, belirtisiz isim tamlaması, takısız isim tamlaması, zincirleme isim tamlaması yer almaktadır.
1- Belirtili İsim Tamlaması: Belirtili isim tamlamasında, hem tamlayan hem de tamlanan tamlama eki almaktadır. Bir tamlamanın belirtili isim tamlaması olmasının iki tane isimden meydana gelmesi ve her iki ismin de tamlama ekini almış olması gerekir. Yani birinci isim tamlayan ekini (ın, in, un, ün) ikinci isimde tamlanan ekini (ı, i, u, ü ) almalıdır.
Örnekler:
-Okul-un yol-u
-havuz-un taş-ı
-yemeğ-in tuz-u
Not: Belirtili isim tamlamalarının tamlayanı ya da tamlananı zamir olarak kullanılabilir. Benim kalemim, kalemlerin bazısı gibi olabilir. Belirtili isim tamlamalarında tamlayan ile tamlanan arasına bir veya birden çok kelime girebilir. Kitabın eskimiş sayfası, Arkadaşımın gül kokan saçları gibi. Bu örneklerde araya girmiş olan kelimeler sıfat ve sıfat grupları olarak karşımıza çıkmaktadır.
2- Belirtisiz İsim Tamlaması : Belirtisiz isim tamlamasında tamlanan ek almaktadır. Tamlananın almış olduğu ekler; -ı, -i, -u,- ü, iyelik ekleri olmaktadır . Burada tamlayan ise ek almamaktadır.
Örnekler:
-Bebek tulum-u, -
-deniz tuz-u,
-matematik öğretmen-i
Not: Belirtisiz isim tamlamasında tamlayan ile tamlanan arasına herhangi bir kelime girmemektedir. Bu kurala aykırı yapılan kullanım şekli yanlış olur. Belirtisiz isim tamlamalarında tamlayan ile tamlanan yer değiştiremez.
3-Takısız İsim Tamlaması : Takısız isim tamlamasında tamlayan veya tamlanan hiçbir şekilde tamlama eki alamaz.
Örnekler:
-Demir kapı,
-Bakır sahan,
-Altın diş
Not: Bu tamlamaların takısız isim tamlaması olduğunu anlamak amacıyla tamlayandan sonra “ -den, -dan yapılmış ” sözcükleri kullanılabilir. Diğer taraftan takısız isim tamlamaları, sıfat tamlamaları ile karıştırılabilir. Bu nedenle sıfat tamlamalarında benzetme doğrudan benzetme ile meydana getirilirken takısız isim tamlamalarında ise benzeyen ve kendisine benzetilen hususları olmalıdır. Demir perde, örnekte perde demire benzetilmektedir. Bu tamlama takısız isim tamlaması olmaktadır.
4- Zincirleme İsim Tamlaması : Zincirleme isim tamlaması, minimum üç adın birbirini tamlama şartları ile tamamlamasıyla bir varlık ya da kavramı karşılaması olarak bilinmektedir. Bu bazı zamanlarda belirtili, belirtisiz veya takısız isim tamlamalarının diğer bir isim ile bir araya gelmesiyle bazı zamanlarda da belirtilen tamlamaların diğer bir tamlama ile birleşimi sonucunda meydana gelir.
Örnekler:
-Dükkanın kapısı+ (n)ın zil+ i (belirtili isim tamlaması)
-Limon ağacının dalı ( belirtisiz isim tamlaması)
-Dükkanın bahçesinin çöp kutusu ( iki isim tamlamasının birleşimi)